Open Society

Een Open Samenleving

Iedereen heeft wel een idee over de term “Open Samenleving”. Een open samenleving is zoiets als een land, een staat waar je naartoe kunt gaan – en weer weg kunt gaan zonder ernstige beperkingen! Een land of een samenleving waar je jezelf kunt zijn, zelf kunt beslissen wat je doet en hoe je je leven inricht. Een rechtsstaat waar de fundamentele mensenrechten worden gerespecteerd. Een fatsoenlijke democratie, niet vlekkeloos en zonder de gebruikelijke gebreken, maar toch één waar vroeg of laat via openbare verkiezingen nieuwe regeringen door de burgers kunnen worden afgedwongen en oude regeringen dus moeten vertrekken. En waar je als burger voor een groot deel zelf kunt betalen voor wat je doet en het gevoel hebt dat je je eigen lot in handen hebt.

Wikipedia beschrijft “Open Samenleving” met: “Een open samenleving is een samenleving waarvan de wetten, gewoonten en instellingen open staan voor correctie. “Dit in tegenstelling tot een gesloten samenleving gebaseerd op openbaring of doctrine die beschermd is tegen weerlegging of discussie.” Het artikel vermeldt ook de beroemde filosoof Karl Popper, die het concept een grote bekendheid gaf in zijn boek “The Open Society and Its Enemies”.

De beschrijving in het wikipedia-artikel is zo’n beetje wat Popper er in de kern mee bedoelde en welke betekenis ik ook strikt wil gebruiken in deze website.

De kern is dat “de open samenleving op natuurlijke wijze kan gedijen zonder gehinderd te worden door staatstoezicht.” Staatstoezicht is eigenlijk een wat beperkte interpretatie van de doctrine die zichtbaar werd bij Plato, toen hij zich verzette tegen de oprichting van de eerste democratische stadstaat Athene, en later via de filosoof Hegel en dus Marx die het geluk van de inwoners, burgers volledig toeschreef aan het inzicht van de staatslieden die soeverein (verlicht) het land bestuurden. Immers, de (domme) burgers, die ook geen verstand hadden of konden hebben van staatszaken, moeten noodzakelijkerwijs geleid worden door een bestuurlijke elite die wel verstand heeft van het brengen van geluk en welvaart aan haar onderdanen. Bij Hegel was dat de toenmalige Pruisische koning Frederik Willem III; bij Marx waren dat de bolsjewieken die de voorhoede vormden om de massa’s naar de communistische heilstaat te leiden. En alleen zij waren daartoe in staat.

Strikt genomen bedoelde Popper met een Open Samenleving een samenleving waar de richting, toekomst en beslissingen worden genomen na en op basis van vrije discussie tussen burgers en haar elitaire bestuurders en politieke en geestelijke leiders. De rede, de zoektocht naar de waarheid en de beste oplossingen voor de altijd aanwezige (sociale) problemen is daarbij leidend. Er is geen plaats voor dogma’s en een elite die het beste weet wat nodig is voor de burgers. En waar burgers ook vrijheid hebben, die worden aangemoedigd om hun lot en leven in eigen handen te nemen. En die niet door dogma’s en vooroordelen van hun leiders gedwongen worden om zonder commentaar en oppositie een vaste plek in te nemen in de wereld die door die elite is gecreëerd.

Een gesloten samenleving herken je direct aan een politieke, bestuurlijke en intellectuele elite die dogma’s predikt en daar geen sociale of rationele discussie over toestaat. Ze weten hoe ze hun onderdanen naar hun toevluchtsoord moeten leiden. Ze hebben het geluk geleid te worden door mensen die het licht hebben gezien, weten wat juist is en hoe ze de wereld en dus haar burgers kunnen redden.

Popper beschouwde de filosofie van Plato, Hegel en Marx als vertegenwoordigers van deze dogmatische leiders van het volk, of beter gezegd, hij beschouwde hun filosofie als een handreiking naar de legitimiteit van dogmatische leiders die er noodzakelijkerwijs moesten zijn voor het welzijn van het volk. Het volk kan alleen geleid worden.

De aantrekkingskracht van deze filosofen op het elitaire leiderschap van een samenleving is duidelijk en dat geldt ook voor het mechanisme erachter. Intellectuelen, leiders, leden van de de facto elite zullen altijd sociale problemen identificeren. Elke samenleving heeft ook problemen of ziet ze aankomen. Dat is universeel. Maar de elite bedenkt er vervolgens oplossingen voor. Dat is prima, nuttig en noodzakelijk. Maar als die bedenkers hun identificatie, beschrijving en oplossingen van die problemen niet aan een vrije en rationele discussie willen onderwerpen, nadat ze toch het licht hebben gezien, dan wordt het een dogma, waaraan iedereen zich moet onderwerpen. Terecht of onterecht. Daarmee worden ze ook autoritair, dictatoriaal, en dat proces eindigt onvermijdelijk in een totalitaire samenleving, en die is per definitie gesloten. En mensen die zich verzetten, hun vinger opsteken en zeggen “Ja, maar …” worden weggezet als a-sociaal, niet als maatschappelijk, omdat ze met hun verzet het welzijn van de hele bevolking op het spel zetten. Foer. Goede reden om te zwijgen, te vervolgen en uiteindelijk te vernietigen. Iets wat de meest voor de hand liggende aanhangers van de filosofie van Hegel en Marx ook gruwelijk hebben gedaan.